مقایسه مبانی فکری و سنت شعری رودکی و نیما یوشیج

گستردگی انواع قالبهای شعری در شعر رودکی
رودکی به فراوانی سخن از دیرگاه شهرت داشته، چنانکه رشیدی سمرقندی (از شاعران نامدار قرن ششم) گفته است:
شعر او را بر شمردم سیزده ره صد هزار
هم فزون آید اگر چونانکه باید بشمری
به استناد این بیت مجموع اشعار رودکی به هزار یا یک میلیون و سیصد هزار می‌رسد. عوفی هم در لباب‌الالباب می‌گوید که «اشعار او به صد دفتر برآمده است». دریغا که از آثار گرانبهای پدر شعر فارسی تا امروز بیش از پانصد و پنجاه بیت از مأخذهای کهن بدست نیامده است. در این مقدار از سخن استاد تنها چند قصیده و قطعه و غزل و رباعی و پاره‌ای از مثنویهای چندگانه و بیت‌هائی پراکنده از دیگر سخنان وی می‌توان یافت.
دکتر رضا زاده شفق در این باره می‌فرماید: «رودکی در فنون سخن و انواع شعر مانند قصیده و رباعی و مثنوی و قطعه و غزل مهارت داشته و در هر طرز بخوبی کامیاب گردیده و مخصوصاً در قصیده سرائی پیشرو دیگران بوده است و می‌توان گفت نخستین شاعر بعد از اسلام است که قصیده عالی و محکم ساخته. رودکی نه تنها در سخن‌پردازی و تناسب الفاظ استاد بوده بلکه معانی بسیار دقیق به کار برده و قطعه‌های عبرت‌آمیز و ابیات حکیمانه به یادگار گذارده است …»(۱) به قول استاد زرین‌کوب: «شهرت و قبول (رودکی، البته بی‌جهت نبود. چون در شاعری قدرت و مهارتی کم مانند داشت. خاصه در توصیف احوال و تجسیم مناظر بس چیره‌دست بود: غزل او مایه رشک و حسرت عنصری بود و در نزد وی غزل رودکی وار نیکو شمرده می‌شد. شاید آواز دلاویز و نغمه پرشور چنگ شاعر نیز در شهرت و رواج این غزل‌ها بی‌تأثیر نبود و دریغ است که از این غزلها نمونه‌های بسیار در دست نیست.»(۲)
به گفته مؤلف فرهنگ جهانگیری و سندباد نامه رودکی دارای مثنوی‌های متعدد بوده است وی به جزء منظومه کلیله و دمنه و مثنوی دوران آفتاب و سندبادنامه، وی دارای شش مثنوی دیگر است.(۳) «از اشعار مسنوب به رودکی به جز آن چه به شعرای دیگر منسوب است و در دیوان ایشان می‌توان یافت، تاکنون ۱۰۴۷ بیت فراهم شده است:
۱-    از قصاید و مقطعات ۵۷۲ بیت
۲-    از رباعیات ۷۶ بیت
۳-    از ابیات پراکنده که متعلق به قصاید و غزلیات و مقطعات بوده است ۱۷۷ بیت
۴-    از مثنویات ۲۲۲ بیت.(۴)
که این مطالب نشان دهنده گستردگی قالبهای شعری در دیوان او بوده است:
«رودکی پیشاهنگ چکامه سرایان نیز هست و کهن‌ترین قصیده کاملی که مشتمل بر تشبیب و تخلص به مدح باشد از وی به یادگار مانده است. ابداع رباعی هم به گفته صاحب‌المعجم از اوست.(۵)» رودکی با وسعت بخشیدن به مضامین قابل درج در رباعی، موضوعاتی از قبیل مدح، هجو، پند، اندرز و مضامین عاشقانه و تغزلی را در رباعیهای خود گنجانده است.

«یکی از ویژگیهای مضامین غزلی در سروده‌های رودکی، موسیقی قوی و غنی آنها است چنان که گویی شاعر اصلاً غزل را برای ترنم با آوای‌ساز می‌سروده است. درهمین رهگذر، قافیه‌های متناسب، ردیف‌های نرم، توزیع و رعایت تناسب‌های وزنی از جمله ویژگیهایی است که شاعر بدان توجه داشته است.
از قطعات بازمانده در اشعار رودکی دانسته می‌شود که شاعر اشعار مستقلی را تحت عنوان و مطابق با تعریفی که ما از قطعه در نظر داریم سروده است. آنچه تأیید کننده این مطلب است، وحدتی است که از نظر مضمون در بعضی از قطعات شاعر به چشم می‌خورد. از سوی دیگر، این احتمال هم می‌تواند مطرح گردد که ابیاتی از قصاید او باقی مانده باشد که امروز با عنوان قطعه در میراث شعری وی ضبط شده است.»
اما در قصاید رودکی که سخن با تغزل شروع شده و شاعر در بیت مخلص، ظریفانه به ستایش ممدوح وارد گردیده و به همان سبک و سیاق شاعران مدیحه‌سرای ادوار بعد به مدح می‌پردازد. جز آن که در جنبه‌های اغراق و مبالغه‌ای که خاص شاعران ستایشگر است، جانب اعتدال را غالباً از دست نمی‌نهد و در مواردی می‌کوشد تا ممدوح را آن اندازه که واقعیت حال اوست بستاید. مطلبی که صاحب تاریخ سیستان در مورد قصیده «مادر می» و صفات ابوجعفر احمدبن محمد نقل می‌کند، تأیید همین مطلب است.
عمده مضامینی که رودکی در قصاید خود مطرح می‌کند عبارتند از: وصف طبیعت، مدح، مضامین خمری و تغزلی و حسب حال و مرثیه.
از آنجا که قصیده فضای گسترد‌ه‌ای برای جولان کلام شاعر است جهان‌بینی و دریافت‌های فلسفی او از زندگی و مسائل آن را، بیشتر در قصاید وی می‌توان دید.

گستردگی انواع قالب‌های شعری در اشعار نیما یوشیج
نیما یوشیج با شیوه بیان همه‌ی شاعران بلند آوازه‌ی ایران بعد از اسلام آشنایی داشته و شعر کهن فارسی را از جمیع جهات می‌شناخته است. یک بررسی مقدماتی نشان می‌دهد که نیما سبک سخن قدما و انواع قالب‌های شعر سنتی و قوانین وزن و قافیه شعر قدیم را می‌داند و در همه انواع آن طبعی آزموده و دستی نموده است. وی با همه استادی و چابکدستی در شعر سنتی، قالبهای مرسوم متوازی را منسوخ دانسته، می‌کوشد بیهودگی و خستگی‌آور بودن شعر در قالب سنتی را به دیگران تلقین بکند، البته در این راه تا حدودی نیز توفیق می‌یابد و خود قالبهای تازه‌ای ساخته به کار می‌بندد و حتی گاهی در روش اندیشه و بیان آن نیز نوآوریهایی دارد. به عنوان نمونه نیما کار نوآوری خود را از مثنوی آغاز می‌کند ولیکن در آن دگرگونیهایی آزادانه- هر چند بسیار اندک- ایجاد می‌کند: چنانکه در منظومه‌ی «شیر» پس از هر بیتی از مثنوی خود، دو جزء از «فعولن» می‌افزاید و مخمس گونه‌ای می‌سازد:
–
فهرست مطالب

گستردگی انواع قالب‌های شعری در شعر رودکی    ۲

گستردگی انواع قالب‌های شعری در اشعار نیما یوشیج    ۶

رودکی و مدیحه‌سرایی در اشعار او    ۱۷

نیما یوشیج و مدیحه‌سرایی    ۲۴

ویژگیهای اشعار رودکی    ۳۰

ویژگیهای اشعار نیما    ۴۰

فهرست منابع و مآخذ    ۴۹