مشخصات گیاه شناسی اسفناج:
اسفناج در کتب طب سنتى با نامهاى «اسفاناخ»، «اسپناج»، «اسفاناج» نامبرده شده و به فارسى اسفناج گفته مىشود. به زبان فرانسوى اسفناج راEpinard و به انگلیسىSpinach گویند. گیاهى است از خانواده غازپایانChenopodiaceae جنسSpinacia داراى گونههاى مختلفى است و نام علمى گونه خوراکى اسفناج Spinacia Oleracea L . مىباشد.
اسفناج گیاهى است یکساله و دوساله که به احتمال قوى بومى ایران است اسفناج در روزگاران کهن در اوایل قرن پانزدهم میلادى به اروپا راه یافته است. اسفناج کوتاه است و پربرگ، برگهاى اسفناج کمى گوشتى و پهن و نرم به رنگ سبز تیره، مجتمع نزدیک به زمین که به مصرف خوراک مىرسد و ضمنا مصارف دارویى دارد. اسفناج در مناطق معتدله مىروید در سرماى زمستان خوب مقاومت مىکند و بهطور کلى دو نوع است نوع بهاره و نوع پاییزه.
نوع بهاره اسفناج داراى بذر خاردار گوشهدار تیز و به اسفناج انگلیسى معروف است و در اوایل بهار کاشته مىشود و نوع دیگر اسفناج که به هلندى معروف است داراى بذر گرد کروى است و خاک بسیار غنى مىخواهد و در پاییز کاشته مىشود. اسفناج چون مواد زیادى از خاک مىگیرد لذا خاک مزرعه باید بسیار غنى و پرقوت باشد و باید کود کافى داده شود. گیاه اسفناج در مقابل خشکى و حرارت زیاد محیط عاجز است و نامتحمل لذا معمول است که بیشتر اسفناج را در پاییز مىکارند یعنى از تخم اسفناج پاییزه استفاده مىشود، زیرا در این صورت کمى رطوبت خاک دیگر مسئلهاى نیست بلکه باید خاک مزرعه زهکشدار باشد که رطوبت زیاد زمستان لطمهاى به گیاه اسفناج نزند و اگر در مواردى از اسفناج تابستانه استفاده مىشود باید بذر اسفناج را در زمین سایهدار تازه و مرطوب کاشت و خیلى سنگین مرتبا آبیارى کرد که خشکى به گیاه لطمه نزند. در ایران اسفناج بهاره را از اسفند تا خرداد مىتوان کاشت و بىدرنگ هر 30- 15 روز کشت را در قطعات مختلفه انجام داد تا مرتبا برگ تازه اسفناج براى برداشت در مزرعه آماده باشد. اسفناج پاییزه را معمولا در ماههاى مرداد تا آبان و اغلب پس از برداشت گندم مىکارند و برگ دادن اسفناج از اوائل آذر شروع مىشود و تا فروردین ادامه خواهد داشت.
ترکیبات شیمیای اسفناج:
از نظر ترکیبات شیمیایى در برگ اسفناج مقدار قابل ملاحظهاى ویتامینPP یا نیکوتین آمید وجود دارد (ویتامینPP که نیاسین نیز گفته مىشود از گروه ویتامینهاىB است).
بنابراین اسفناج داروى شفابخش براى بیمارى پلاگر است، یعنى اسفناج آنتىپلاگروز خوبى است. پلاگرا بیمارى است که در اثر فقر یا کمى اسید نیکوتىنیک یا نیاسین در بدن انسان عارض مىشود و به صورت ضعف، تشنج، اختلال گوارش و ایجاد لکههاى قرمزى روى پوست بدن ظاهر مىگردد. به علاوه در اسفناج ید و لسیتین و کلروفیل و کاروتن وجود دارد. در برگهاى اسفناج در حدود 009/ 0 میلىگرم در هریک صد گرم برگ ارسنیک وجود دارد. و همچنین 31/ 0 درصد اکسالیک اسید و مقدارى ساپونین در اسفناج یافت مىشود. بارانهاى ممتد مقدار ساپونین اسفناج را کاهش مىدهد. در گیاه تازه اسفناج، مقدار اسید اکسالیک بیشتر است. در اسفناج تازه 934/ 0 درصد و در گیاه خشک اسفناج در حدود 2/ 8 درصد اسید اکسالیک وجود دارد و با توجه به اینکه اسفناج تازه در حدود 90 درصد آب دارد، زیاد بودن مقدار اسید اکسالیک در گیاه تازه روشن مىشود.
ترکیبات تخم جوانه زده اسفناج:
در تخم جوانه زده اسفناج و در جوانههاى آن مقدارى آنزیمهاى جنتیوبیاز و سلوبیاز و لیکناز یافت مىشود در اسفناج مادهاى به نام اسپیناسین وجود دارد که ترشحات مربوط به هاضمه را تحریک مىکند و به علاوه داراى فولیک اسید و اسید فسفوریک و مواد معدنى کلسیم و آهن و فسفر است.
در هریک صد گرم برگ اسفناج خام مواد زیر وجود دارد:
آب ۹۰ گرم پروتئین ۳ گرم، چربى ۳/ ۰ گرم، هیدراتهاى کربن ۵/ ۳ گرم، خاکستر ۵/ ۱ گرم، کلسیم ۹۳ میلىگرم، فسفر 51 میلىگرم، آهن 1/ 3 میلىگرم، سدیم 71 میلىگرم، پتاسیم 470 میلىگرم، ویتامینA 8100 واحد بین المللى، تیامین 1/. میلىگرم، رایبوفلاوین 2/ 0 میلىگرم، نیاسین 6/ 0 میلىگرم و ویتامینC 51 میلىگرم. بهطورى که ملاحظه مىشود اسفناج از نظر ویتامینB ,C ,A ، و مقدار آهن غنى است.
خواص اسفناج:
طبق نظر حکماى طب سنتى اسفناج از نظر طبیعت کمى سرد و تر و تا حدى مىتوان گفت که نه سرد است و نه گرم، بلکه معتدل است.
برگ اسفناج خنککننده است و براى کاهش تب و ورم ریه و روده کوچک نافع است.
تخم اسفناج ملین، خنککننده و براى ورم کبد و یرقان مفید است.
اگر برگ اسفناج با جو پوستکنده و به اصطلاح جو سفید و روغن بادام شیرین پخته شود، براى سرفههاى خشک و تبهاى گرم اشخاص گرممزاج مفید است و اما در مورد سردمزاجان توصیه این است که اسفناج پخته با گوشت پرنده چاق و چرب و برنج و ادویه نظیر زنجبیل و هل و دارچین خورده شود.
اسفناج رفع تشنگى مىنماید و سریعالهضمتر از سایر سبزىهاست و براى درد گلو و ورم ملاز یا ورم لهات (گوشت پارهاى که از وسط انتهاى کام آویخته است و آن را اوولا نامند) نافع است و آب تخم اسفناج براى درد ناحیه قلب و درد احشا (اعضاى داخل شکم) مفید است.
ضماد پخته اسفناج براى ورمهاى گرم و بیمارى شاشبند که از حرارت باشد و ضماد اسفناج براى ورمهاى حاصل از گزش زنبور و سرباز کردن دمل مفید است. مقدار مصرف عصاره اسفناج 10 گرم است.
در چین و مناطق خاور دور از اسفناج به عنوان بادشکن و ملین استفاده مىشود و ماده اسپنیاسین ترشحات مربوط به هاضمه را تحریک مىکند
نکته:اسفناج چون داراى اکسالات است براى بیماران مبتلا به ورم مفاصل و سنگهاى صفراوى مناسب نیست.